Tutunamayanlar, alışılmışın dışında bir
romandır. Belirli bir olayı sergilemekten çok; izlenimler, çağrışımlar,
taşlamalar, ayrıntılar ve ruhsal çözümlemelerle oluşur. Kitapta iç içe geçen ve
birbirini tamamlayan iki hikaye vardır. Birincisi Turgut Özben’in, ikincisi ise
Selim Işık’ın hikayesidir.
‘’Zaman dizimsel açıdan düzenli bir sıra izler. Bu
durum, Turgut’un öyküsünde de aynıdır. Selim’in öyküsü ise geri kırılmalarla ve
sırasız biçimde verilir. Turgut’un hikâyesi başladığı noktadan devam ederken,
ikinci öykü olan Selim’in öyküsü geri dönüşlerle tamamlanıyor.’’ (Moran)
Roman
birinci bölüme geçmeden önce sonun başlangıcı ile başlar. Gazete yazarı yurt
dışından dönüp masasının çekmecelerini
karıştırırken bulduğu büyük bir pakete rastlar. Paketten bir mektup ve
büyük bir kısmı elle yazılmış sayfalar çıkar. Mektup Turgut tarafından gazete
yazarına gönderilmiştir. İkisi daha önce bir tren yolculuğunda tanışmışlardır.
Turgut mektupta kendisinin kaybolmuş bir insan olduğunu belirtmiş ve dünyaya
gazeteci aracılığıyla bu kitabın yazılmasında birçok insanın payı olan bir eser
gönderdiğini yazmıştır. Gazeteler de Turgut Özben adlı genç bir mühendisin
kaybolduğunu yazmaktadır. Gazeteci bu olayı araştırır ve üç yıl önce gerçekten
böyle bir kaybolma olayının meydana geldiğini öğrenir. Turgut Özben mektubunda
gazetecinin bu eseri yayımlamayı düşünürse kimlerle görüşeceğini ve onlardan
onay aldıktan sonra harekete geçmesini istediğini yazmaktadır. Gazeteci ilgili
isimlere ulaşır ve onların onayını aldıktan sonra belli isimlerde değişiklik
yaparak kitabı yayımlar. Ve hikayeler de bundan sonra başlar.
‘’Tutunamayanlar’ın birinci bölümünde üst anlatıcının “Olay
XX. yüzyılın ikinci yarısında, bir gece, Turgut’un evinde başlamıştı.”
ifadesiyle Turgut’un hikâyesi başlar.Romanın değişik kısımlarında anlatıcı
el değiştirir. Kimi Turgut, kimi Günseli, kimi Esat, kimi Metin, kimi
Süleyman Kargı tarafından anlatılır. Birinci alt anlatıda, anlatıcı Turgut
Özben’in iç diyalog ve iç monologlarıyla karışmış şekildedir. Bu durum, roman
boyunca devam edip gider. Hatta ileriki sayfalarda bazı iç diyaloglara hayali
bir şahıs olan Olric ismi ile verilerek anlatıcı farklı bir boyut daha kazanır.
Anlatıcıların farklılık göstermesi bir bakıma roman tekniği açısından
başlangıçta bir zafiyet gibi görünse de yazar bu durumu lehine çevirerek okuru
daha uyanık kılmış ve onu romanın içine katmayı başarmıştır. ‘’ (Moran)
‘’Romanın kurgusu “oyun” kavramı üzerinde şekillendirilir.
Kahramanlar hayatı bir oyun olarak algılarlar. Tüm hareketlerinin nedeni
oyundur ve verilen tablolar genel olarak oyun vurgusuyla bitirilir. Kahramanlar
oyun oynarlarken tanışırlar. Turgut’un Selimle arkadaşlıkları da Selim’in
oynadığı “Vakit geçirme Oyunu’’ yla olmuştur. İfadelerde bile hayatı oyun
olarak algılayan, alaycı bir ton vardır. ‘’ (Moran)
Turgut Özben, yakın arkadaşı Selim Işık’ın
kendini bir tabancayla vurduğunu gazeteden öğrenir ve çok sarsılır. İntiharın
sebeplerini merak eder. Başlarda bu olayın kendisinin meselesi olmadığını
düşünse de bir süre sonra olay daha çok içine kazınır ve içten içe
sorgulamalara başlar. Rüyasında kendisinin ve Selim’in ölümünü görür. Karısı
Nermin ile birlikte gittiği direksiyon kursu, Batı özentisi arkadaş yemekleri
derken daha da bunalır. Selim’i düşünür, içten içe onunla konuşur. Selim’in neden intihar ettiğini sorar kendi
kendine, Selim’le tartışma zabıtları tutar. Rüyasında Abdülhamit Rüyası adını
verdiği bir kabus görür. İçindeki huzursuzluğu Nermin’e anlatamaz. Selim’in
annesine baş sağlığına gider. Orada Selim’in arkadaşı Burhan’la tanışır.
Selim’in annesi Burhan’dan ‘’Selimciğimin çok yakın arkadaşıydı Burhan.’’ diye
bahseder onları tanıştırırken. Turgut kıskanır. Kendince adama laf sokma
yarışına girer. Sonrasında Selim’i düşünüp mahzunlaşır.
‘’ ‘’Ne söyleyeceğimi bilemiyorum,’’
diyordu Burhan. Ben de bilemiyorum. Birden mahzunlaştı. Bana anlatabilirdin
Selim. Böyle bir durumda kim dinlemezdi ki seni? Ne yaptın son aylarda?
Anlamasam da dinlerdim seni. Bir ‘’hukukumuz’’ vardı hiç olmazsa. Ölümcül
düşüncelerini hafifletirdi bir insanın varlığı belki. Belki de anlatmaya
çalıştın birilerine. Kim bilir? Anlatamadın; belki o insanın yüzüne bakar
bakmaz anlatmanın yararsızlığını gördün. Bu düşüncelerle çevresini, Burhan’ı,
ona duyduğu sebepsiz öfkeyi unuttu; kendini bıraktı bir süre. Gözü, koltuğun
üzerindeki dantele takıldı; hissetmeden ona baktı ve düşündü. Nasıl bu duruma
geldik Selim? Bir arada olmanın kaçınılmazlığından başka bir neden yok muydu
bizi yaklaştıran? Aramızdaki boşluğu nasıl doldurmalıyım? Sen olmadan seni
nasıl öğrenmeliyim? Belki de bu kısa huzursuzluğu duyduğum için, dantelin
kıvrımlarından gözümü bir türlü ayıramadığım için benimle övünürdün. Koca ayı,
derdin, düşünür gibi bir halin var. Dikkat et midene dokunur sonra. Zarar yok;
yaşasaydın da beni yerin dibine batırsaydın. Bin kere esir alsaydın beni, Selim!’’ (Atay, 1996, 89-90)
Selim’in kendini öldürdüğü odaya girer.
Bir sürü not bulur. Kendi içinde yine bir kararsızlığa düşer. Notları okumalı
mıdır, yoksa okumamalı mı? İçindeki ses ona okuması gerektiğini söyler. Kısa
bir hesaplaşmadan sonra okumaya karar verir.
''Tutunamayanlar’da sıkça kullanılan tekrarlar, Olric’in
“efendim”leri, Turgut’un sıkça kullandığı “bat dünya bat” yine Turgut’un “o
zamanlar henüz olric yoktu” (Atay, 1996, 25-26) leitmotivleridir.'' (Berna Moran)
Sonrasında Turgut Özben, Selim’in
arkadaşlarından Süleyman Kargı’yı bulur.
‘’ ‘’Başka çare göremedi demek kendini anlatmak
için.’’ dedi Süleyman Kargı. ‘’ İnanmıyorlar ki. Elle tutulur deliller
istiyorlar. Yok canım, o kadar da değil, diyorlar her zaman. Ölmezsin diyorlar.
Bu da geçer… Olaylar da haklı çıkarıyor onları çoğu zaman. Milyonda bir de olsa
yanılma, ağır ve elim yanılma sessizce belirince… Milyonda bir için hayatı
zehir etmeye değer mi? diyorlar onlar. Onlar, biz, hepimiz…’’ ‘’ (Atay, 1996,
111)
‘’ ‘’Selim gibilerine işte böyle yaparlar,’’ dedi. Birdenbire
yüklenmezler üstüne. Önce bırakırlar istediği gibi düşünsün her şeyi. Dünyayı
dilediği gibi anlamasına, yaşamasına, hissetmesine izin verirler. Hatta
alkışlarlar, överler onu. Büsbütün çileden çıksın da geri dönemesin diye.
Sonrasını biliyorsun işte.’’ (Atay,
1996, 112)
Süleyman ona Selim’in yazdığı 600 dizelik
bir şiir verir. Şiire göre, “Selim Işık tek ve Türk. Ve duygulu
amansız/sabırsız ve olumsuz, yaşantısında cansız” sanılan bir kişidir.
Kargı’nın evinden çıktıktan sonra Selim’in
arkadaşlarından Metin’le görüşür. Metin kendisine şunları anlatır: Metin’in
Zeliha adlı bir kızla ilişkisi vardır. Selim kızın ona uygun düşmediğini
söyler. Fakat Metin kızı bırakınca, bu kez Selim ona tutulur. Metin bunun
üzerine yeniden kıza yaklaşır. Kız ise bir süre sonra onlardan ayrılır, bir
başkasıyla evlenir.
‘’ İşte böyleydik biz canım Selim! Şimdi
ne durumlara düştük ikimiz de. Sen öldün; ben de koridorlarda, anlamsız
bekleyişlerin içinde ölüyorum. Gerçekten öldün mü Selim? Bu yalnızlık dolu koca
dünyada bütün tutunamayanları öksüz bırakıp gittin mi? Bat dünya bat! Talih!
İki gözün kör olsun da piyango bileti sat! ‘’ (Atay, 297)
‘’Sonu gelmez şövalye romanları gibidir bu yaşantı: en zor
anlarda daima açık bir kapı bulunur girip saklanacak. Ne gördün bütün kapıların
birer birer kapandığı bu dünyada? Hangi kusurunu düzeltme fırsatı verdiler? Son
durağa gelmeden yolculuğun bitmek üzere olduğunu haber verdiler mi sana?
Birdenbire: ''Buraya kadar!'' dediler. Oysa, bilseydin nasıl dikkatle bakardın
istasyonlara; pencereden görünen hiçbir ağacı, hiçbir gökyüzü parçasını kaçırmazdın.
Bütün sularda gölgeni seyrederdin. Üstelik, daha önce haber vermiştik, derler
onlar. Her şeyin bir sonu olduğunu genel olarak belirtmiştik. Yaşarken
eskidiğini ve eskittiğini söylemiştik. Sevginin ölümünü her pazar çanlar
çalarak ilan etmiştik. İşte onların kanunları böyle. Bizimkilere benzeyebilir
mi hiç? Şehrin duvarlarına sırayla üç kere ilan asıyorlar: sevginize dikkat!
Dördüncüde ilan ve sevgiyi kaldırıveriyorlar. Onlarla başa çıkılmaz Turgut. Ben
çıkabildim mi? Bilincin uyarmasın seni. Dikkat et Turgutçuğum, bu güzel
hayalleri, şekilleri kaybetmesin bilincin. Kurtar kendini onun baskısından. Rüyadan
gerçeğe geçmenin acılarını yaşama. Ne olur Turgut uyanma sakın. Ne olur
uyanma...ne olur...ne olur...silme...’’ (Atay,1996,321- 322)
Turgut, Günseli’ den ‘’Selim’in
arkadaşıyım. Sizinle tanışmak
isterdim.’’ yazan küçük bir not alır. Bu sırada Selim’in lise yıllarında
tanıştığı Esat’ı hatırlar.
‘’Turgut’un bilmediği bu arkadaşlar da
Selim’e aynı şekilde davranırlardı. Selim, Esat’ın arkadaşlarını tanımaz; Esat
Selim’in arkadaşlarını istese de tanıyamaz. Casus gibi, kimseyi kimseye
tanıtmaz. Selim’e öyle gelirdi ki bir gün bu insanlar bir araya gelecekler;
önce karşılıklı bakışıp susacaklar. Konuşacak söz bulamayacaklar. Sonra Selim’i
suçlayacaklar ve dolayısıyla birbirlerini. Bu adamla nasıl arkadaşlık ettin? Bu
adamla mı dostluk kurdun? Bahsetmediğin değerli arkadaşın bu muydu? Bu aptala
gitmek için mi o gün bize gelmedin? Sonunda birbirlerini hoş görseler de beni
affetmezler, derdi fakir Selim. Sonunda herkes beni suçlayacak bir sebep bulur.
Ne istiyorlardı senden Selim? Belki de sen çok şey istiyordun onlardan.
Verdiğinin hiç olmazsa küçük bir parçası kadar bir şeyler istiyordun. Sonunda
kaçıyorlardı. Hayır sen kaçıyordun: insana ihtiyacın vardı. İnsan arıyordun
canım kardeşim, bunda utanacak ne vardı?’’ (Atay, 1996, 345-346)
Esat da Selim için şunları söyler:
Selim’i lise öğrencisi iken tanır.
İlginç, zeki, oyuncu bir çocuktur. Çok kitap okur. Oscar Wilde’ye hayrandır.
Fakat Maksim Gorki’yi okuyunca onu sevmez olur. Esat’la oyunlar düzenler,
birlikte eğlenirler. Turgut Esat’tan Selim hakkında bir çok şey öğrenir.
Turgut, Metin’i arar. Selim’in ölüm
haberini verir. Metin ağlamaya başlar. Turgut ondan Selim’le yaşadıkları ne
varsa anlatmasını, mektup göndermesini ister. ‘’Bu mektupta Selim’in
bazı zaaflarının olduğunun açıklanması üzerine romanın tekrar ironik anlatım
tutumuna döndüğü görülmektedir. (s. 420-445)Don Kişot’un hayali devlere
saldırması gibi Turgut da hayali bir mahkemede Metin’i yargılar. Bütün
“Disconnectus Erectus”lar gibi Turgut da bağışlayıcıdır; Metin’i cezalandırmaz.’’
(Apaydın)
Üçüncü Bölüm, Günseli’ nin Turgut’un ofisine gelmesiyle
başlar. Günseli, Selim’in yaşadığı tek aşk ilişkisinin kahramanıdır. Turgut,
diğerleri gibi Günseli’ yi de daha önce tanımamaktadır. Günseli, Selim’le
ölümünden bir yıl önce karşılaştıklarını, aralarında bir ilişki başladığını;
ancak Selim’in dingin bir ruh haline sahip olmadığını, ilişkilerinin de bu
yüzden çalkantılı devam ettiğini, Selim’e hâlâ aşık olduğunu anlatır.
‘’Günseli
figürünün ortaya çıkmasıyla başlayan, ardından onun anlattıklarıyla devam eden
bu bölümde komik kategorisi içinde değerlendirilebilecek söylemlere çok az
başvurulmuştur. Çünkü Günseli, Selim’i, o büyük bir psikolojik bunalım
içindeyken tanımış; hayatla ölüm arasında gidip geldiği günlere tanık olmuştur.
Bu bakımdan ağırlıklı olarak lirik anlatım kullanılmıştır. Selim’in aşkının
engellerle karşılaşmasının nedenini toplumsal yapıda bulur. Turgut’a göre de
Türk toplumu sevgisizlikte, hoşgörüsüzlükte az gelişmiş toplumlar arasındadır.’’(Apaydın)
‘’Az gelişmiş aşklar ülkesi olarak dünya milletleri arasında
ön sıraları işgal ediyoruz. Birleşmiş Milletler istatistiklerine göre ancak
Nijerya ve Gana bizden daha az gelişmiş. Âşık olma oranı yüz binde kırk iki.
Beş yıllık plan yüzde yüz gerçekleştiği takdirde bu oran bin dokuz yüz seksende
yüz binde seksen altı olacak. Gene yeterli değil…’’ (Atay, 1996, 458)
Günseli, Selim’e bir toplu gezintide rastlamıştır.
Sıkıntılı ve asık suratlıdır. Onu avutmaya çalışır. Fakat Selim’in soru
yağmuruna tutulur. O gün anlaşamazlar. Aradan bir ay geçer. Selim onu telefonla
arar, buluşurlar. İlişkileri gitgide ilerler. Ne var ki, Selim evlenmeye
yanaşmaz. Çok kuşkuludur, geleceğe güveni yoktur, inançsızdır, aile düzeninden
de hoşlanmaz.
"Bütün suç, savaş yıllarında yediğimiz kara ekmeğin.
Bizi iyi beslemediler. Sonra da yağlı yemekler verdiler. Beynim yağ bağlamış
olacak. Büyük ve güzel şeylerin dışarı çıkmasına izin vermiyor. Korkuyoruz.
Düşünmekten ve sevmekten korkuyoruz. İnsan olmaktan korkuyoruz. İnsana
benzetirsek, onlara acımaktan korkuyoruz. İşin içine bir kere acıma girerse,
ondan bir daha kurtulamamaktan korkuyoruz.’’ (Atay,
1996, 453)
‘’Romanın en ilgi çekici kısımlarından biri, Günseli
tarafından anlatılan, Selim’e ait kısımları da bulunan ve Turgut tarafından
okura sunulup eklemeler yapılan noktalama işareti kullanılmadan kurgulanmış 15.
epizottur.(s.468-545) Günseli burada Selim’le yaşadıklarını, daha doğrusu,
Selim’in neden topluma yabancılaştığını, insanlardan kaçtığını, Selim’in
girdiği her toplulukta nasıl aldatılıp kullanıldığını, aşkı nasıl çocukça büyük
bir coşkuyla yaşadığını anlatır. Günseli’ nin anlattıkları Selim bulmacasının
ölümden önceki son parçalarını bir araya getirmektedir. Bu yüzden Günseli’ nin
konuştuğu sayfalarda hiciv veya mizah yoktur. O lirik bir dil kullanır. Okurun
Günseli ile özdeşleşmesini engellemek üzere Turgut’un meddah tavrıyla araya
girip mizahi bir dille bir başka “hikâye” anlatmaya başlaması, yabancılaştırma
efektidir ve roman tekniği bakımından modernist roman özelliklerinin de
aşıldığını göstermektedir.’’ (Apaydın)
Çevreyle uyuşamaz. Sanki bir kafese kapatılmıştır.
Hastalanır. Kötü yaşarım korkusuyla hiç yaşamadığını düşünür. Günseli’ nin Selim’i anlatmasıyla Selim karakteri tamamen
aydınlanır.
Turgut, Günseli’ nin metnine Türkiye’deki akademik çevreyi
hicveden bir metin eklemiştir. Aslında Oğuz Atay’ın kendi akademik hayatındaki
gözlemlerine dayandığı düşünülebilecek bu eklentide Türk bilim adamlarının batı
hayranı oldukları, batıya bilim öğrenmek üzere gönderilen kişilerin orada
eğlenceyle vakit geçirdikleri, kısaca aydınlanamadıkları için
aydınlatamadıkları, kıskanç ve sığ oldukları ileri sürülmüştür. Günseli,
Turgut’un eklediği metinden sonra, Selim’in ölümünden önce yaşadığı buhranlı
günleri anlatır ve ölmeden önce gönderdiği mektubu verir. Noktalama
kullanılmadan yazılan bu epizot, Selim’in veda mektubuyla biter. Mektupta
Selim, kendisini intihar etmeye sürükleyen koşulları yeterince aydınlığa
kavuşturmaz. Bu sayfalarda ironi yoktur; tam tersine romanda lirik anlatımın en
yoğun olduğu yer burasıdır. Günseli’nin anlattıkları ve Selim’in kendisinden
son derece olumlu söz edilen mektubu, Turgut’un kararını kesinleştirmesine yol
açar. Olric’le birlikte küçük burjuva yaşantısından kaçmaya karar verir.
‘’Artık yaşamak istemiyorum Olric.
Onların istediği gibi yaşamak istemiyorum. Başım dönüyor Olric. Sabahtan beri
hiçbir şey yemediniz efendimiz. Şimdi de içiyorsunuz. Onlar da içiyorlar Olric.
Karşılarında oturan kızlara bir şeyler anlatıyorlar. Ben anlatmak, falan filan
demek istemiyorum. Sonum geldi Olric. Kendime yeni bir önsöz yazmak istiyorum.
Yeni bir dil yaratmak istiyorum. Beni kendime anlatacak bir dil. Çok denediler,
efendimiz. Allah’tan ne denediklerini bilmiyorum, Olric. Hiçbir geleneğin
mirasçısı değilim. Olmaz, diyorlar. İsyan ediyorum. Az gelişmiş bir ülkenin
fakir bir kültür mirası olurmuş. Bu mirası reddediyorum Olric. Ben Karagöz
filan değilim. Herkes birikmiş bizi seyrediyor. Dağılın! Kukla oynatmıyoruz
burada. Acı çekiyoruz. Kapı kapı dolaşıp dileniyoruz. Son kapıya geldik. İnsaf
sahiplerine sesleniyoruz. Ey insaf sahipleri! Ben ve Olric sizleri sarsmaya
geldik. Dünya tarihinde eşi görülmemiş bir duygululukla ve kendini
beğenmişçesine ve
kendinibeğenmişçesinesankibizdenöncebirşeysöylenmemişçesinegillerden olmaktan
korkmadan kapınızı yumrukluyoruz. Dilenciler krallığının en küstah soylusu
olarak kişiliğimizi burnunuza dayıyoruz. Dinden imandan çıktık. Deli dervişler
gibi saldırıyoruz. Açın kapıyı! Biz geldik! Korkudan dudağınız uçuklamasın.
Öyle öfkesi yarıda geçen İngiliz kızgın atları genç adamları gibi müzikli
güldürüler peşinde değiliz. Sizi ağlatmaya ve burnunuzdan getirmeye geldik. Size
dünyanın dörtten fazla bucağı olduğunu göstermeye geldik. Bitmez tükenmez
sızlanmalarımızla ananızı ağlatmaya niyetliyiz. (…)’’ (Atay, 1996, 541-542-543)
Turgut, Dördüncü Bölümde evinden, işinden, kendisini
tutunanların dünyasına bağlayan her şeyden kaçarak kaybolur. Yanına Olric
dışında, ki o da Turgut’un alt benidir, geçmişinden hiçbir şey almaz. Bankadaki
bütün parasını çeker. Yolda kasabanın birinde rastladığı kitapçıdan aldığı
kitaplar da, çıktığı yolculuğun niteliği hakkında fikir sahibi olmamızı sağlar.
Turgut, kitapçıdan Oblomov’u, Don Kişot’u, Kafka’nın, Dostoyevski’nin
romanlarını alır. Bu kitapların hepsinin aklın macerasını, bireyleşmeye ket vuran
olguları sorguluyor oluşları, Turgut’un kaçışının ne anlama geldiğini
göstermektedir.
Anlatıcı Selim’e
geçer. Selim günlük tutmaktadır. Öncelikle arkadaşlarından, Günseli’den,
ailesinden, lise yıllarından, ortaokul yıllarından, düzenledikleri tiyatrolardan,
çocukluğundan bahseder. Bir ara annesini kendisini doğurduğundan ötürü suçlar.
Babasının ve annesinin farklı yapılara sahip olduğunu düşünür. Kendisinin de bu
yüzden böyle olduğunu düşünür. İncil’i, Zen Budizm’ini okur. İsa-Mesih’ten
bahseder.
‘’Selim’den arta kalan metinler içinde Şarkılar’dan sonra en
önemlisi, kuşkusuz, Turgut’un ele geçirdiği “günlük”tür. Günlük, Selim’in
paranoya belirtileri gösterdiği, kendinde hiçbir doktorun keşfedemediği bir
hastalık olduğu vehmine kapıldığı hayatının son zamanlarını açığa
çıkarmaktadır. (s.599 vd.) Selim, günlükte, “sense of humour”u kaybetmek
istemediğinden söz etse de, çoğunlukla bunu başaramamıştır. Günlük, psikolojik
dengesini kaybetmek üzere olan Selim’in dünyasını daha çok Kafkaesk bir açıdan
yansıtmaktadır. Okur, söz konusu metnin, özellikle son sayfalarında, Selim’i
hayata bağlayan hiçbir şey kalmadığını fark eder.’’ (Apaydın)
Selim, son günlerinde “Tutunamayanlar”
üstüne bir ansiklopedi hazırlamaya girişir. Tutunamayanlar
Ansiklopedisi’ne alınan kişilerin ortak özellikleri vardır. Bunlar, silik,
toplum dışına itilmiş kişilerdir. Hiçbiri toplumda saygı uyandıracak bir işe,
bir kişiliğe sahip değildir. Kimseyle uzun süreli ve sağlıklı bir ilişkileri
olmaz. Süleyman Kargı dışında, toplumda hiçbir iz bırakmadan ölürler veya
ortadan kaybolurlar. Orada kendisine de bir madde ayırır. Bu
maddede belirttiğine göre, Selim bir kasabada doğmuştur. Babası bir memurdur.
Küçükken ağır bir hastalık geçirir. Altı yaşında ailesiyle büyük bir şehre
göçer. Sabri adlı bir çocukla arkadaş olur. Okula gider. Uzun boylu olduğundan
arka sıraya oturtulur. Sınıfta çok konuşur. Ortaokuldayken Pitigrilli’yi okur.
Sonra kızlarla dolaşmaya başlar. O sırada Dünya Savaşı patlar. Askerliğini
yaparken Kargı ile tanışır. Askerlik bitince açıkta kalır. Kimse ona sahip
çıkmaz. Kendi kabuğuna çekilir.
Günseli’ ye bir günlükleri gönderir ve
ardından intihar eder.
‘’Bütün tanıklar dinlendi.
Savunmalar alındı.
Gereği düşünüldü.
Hiçbir etki altında kalmadan bağımsız olarak karar verildi.
Adam kapıyı açtı, içeri girdi ve tabancasını çıkararak ateş etti...’’
Metnin dağıtılmış bir “yap-boz” un parça parça bir araya
getirilip tamamlanmasına benzeyen bir kurgu mantığının olduğu söylenebilir.
Tutunamayanlar’daki hiciv ve mizah motiflerinin çeşitliliği şaşırtıcıdır. İlk
bakışta hepsi bir araya tıkıştırılmış gibi görünen bu motiflerin aslında baştan
beri gösterilmeğe çalışıldığı gibi, romanın kurgusuyla sıkı bir ilişkisi
vardır. Romanda hiciv ve mizah motifleri, kaygan bir zemine oturtulmuş da
sayılmazlar. Her motif, önünde sonunda Selim’in veya genel anlamda söylenirse,
Türk aydınının topluma tutunamayışının sebeplerini açığa çıkarmaktadır. Oğuz
Atay’ın ironisi Tutunamayanlar’da Türk aydınının varoluş sorunlarını açığa
çıkarmak için kullanılmıştır. Tutunamayanlar’da hiciv, Selim ve Turgut
figürlerinden yola çıkılarak Türk aydınının kendisini gerçekleştirmesini
engelleyen, bireyleşmesine ket vuran olgulara yöneltilmiştir. Metnin kayganmış
gibi görünen komiğe ait zemininin ana dayanak noktası sanırım budur. Romanda
hicvin teşhir ettiği, hesaplaşmaya çalıştığı unsurlar, toplumsal ve siyasal
yapılarla ilgilidir.
Sonuç olarak Tutunamayanlar, Türk romanında modernist
ve hatta postmodernist roman tekniklerinin ilk kez uygulandığı bir roman
olmasının yanında, içerdiği komik öğelerinin zenginliği, Türk aydınının varoluş
sorunlarına getirdiği benzersiz ironi ile de ihmal edilmemesi gereken bir
romandır.